So’zlarning noto’g’ri ishlatilishi, matndagi mantiqiy bog’lanishlarning buzilishi – bunga alohida e’tibor qaratish lozim. Hukmlar asosda mantiqsiz bo’lishi mumkin. Masalan:
– Arqon tortish bahslarida faqat g‘oliblarga yutqazdik.
Matndagi yaqin semantik havolalar orasidagi mantiqiy aloqa uzilishi mumkin. Bu yerdagi kabi:
“Erta tong. Chegarachilar tungi navbatchilikdan keyin uyg‘ona boshladi”.
Mantiqiy aloqalarning buzilishi mayda-chuydalar darajasida – noto’g’ri so’zlardan foydalanishda namoyon bo’lishi mumkin. Masalan:
“Ba’zi hollarda interyerni yangilash uchun ozgina kosmetik ta’mirlashni amalga oshirish kifoya. Ba’zida jiddiyroq aralashuv talab etiladi.”
Bu holda “aralashuv” quloqqa zarar etkazadi, muallifning so’zlarni tanlashda uslubiy beparvoligi ko’rinadi. Agar muallif qo‘shma gaplarni o‘rinsiz ishlatsa (chunki, chunki, natijada, beri va hokazo) – bu tahririyatga materialdagi hukm mantiqi buzilganligi haqida signaldir, mantiqsiz fikrlash belgilari aniq.
Matnda kichik tafsilotlar yo’q. Shuning uchun muharrirning vazifasi barcha mantiqiy noaniqliklarni aniqlash va tuzatishdir.
Oddiylik va ixchamlik
Ko’pincha chalkash sintaksis, odamlarning keng doirasiga tushunarsiz bo’lgan “ma’noli” so’zlarni, atamalarni ishlatish, ular orqali go’yo yovvoyi chakalakzorlar orasidan o’tishga to’g’ri keladi, bu barcha “chalkashliklar” ortida mazmunli bo’shliq borligidan dalolat beradi. Siz oddiy printsipga amal qilishingiz kerak: matn tinglovchilarga qanchalik tushunarli va tushunarli bo’lsa, u qanchalik yaxshi qabul qilinadi, o’quvchilar uni ijobiy baholash imkoniyati shunchalik ko’p bo’ladi.
Shuning uchun muharrir bir jumla yoki bir iborada ifodalangan eng ixcham va sodda hukmlarni qisqartirish texnikasini egallashi kerak. Agar matn faqat undan foyda ko’rsa, keraksiz tafsilotlar, batafsil ma’lumot va tafsilotlardan voz kechishingiz kerak. Misol:
“Frantsiya kabi mamlakatda iqlim juda yumshoq.”
Shubhasiz, agar siz “bunday mamlakatda” iborasini olib tashlasangiz va oddiygina “Frantsiyada” desangiz, jumla yaxshiroq bo’ladi, mutlaqo Chet elda etakchi asossiz byurokratiyaning bezovta qiluvchi yozuvi yo’qoladi.
Batafsil hukmlarni bildirish uchun bitta aniq so’zni toping. Masalan:
e’tiroz bildiraman – men e’tiroz bildiraman, menga etarli emasdek tuyuladi – men yetarlicha ko’paytirmayman – ko’paytiraman – baho beraman – baho beraman – tozalash – tozalash
Tarkib
O’quvchini klişe, oddiy gaplar, asossiz so’zlar va boshqa suvlarga botib ketmaslik kerak. U buni kechirmaydi. Aniqlik “mazmunli nutq” tushunchasi bilan mos kelmaydi. Bu mutlaq nutq nuqsonidir va muallifning stilistik beparvoligini, ba’zan esa maqola mavzusi haqidagi g’oyalarining noaniqligidan dalolat beradi.
Bundan tashqari, ba’zida so’zlashuv behuda gapirish bilan chegaralanadi. Ushbu fikrni tushuntirish uchun biz ushbu misolni topdik:
Sport sharhlovchisi nutqidan:
– Ushbu xalqaro musobaqalarga Rossiyadan ishtirokchilar xorijiy davlatlardan ham sportchilar qatnashadigan musobaqalarda qatnashish uchun kelgan.
Og’zaki ortiqchalik muallifning keraksiz so’zlardan foydalanishini anglatadi:
O‘tgan hafta qor yog‘ib, ko‘chalarni qor qoplagan edi. U qaytib keldi. Kitob tushib ketdi.
Nutqning ortiqchaligi, muallif ma’nosi yaqin bo’lgan so’zlarni ishlatganda, pleonazmlar (ortiqchalik) shaklida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan:
ko’tarildi, g’ayrioddiy hodisa, asosiy mohiyat, birinchi debyut, qor bo’roni, behuda tubsizlik, qulay va qulay, jasur va jasur va hokazo.
Ko’proq misollar:
“Bizning onlayn-do’konimizda taqdim etilgan barcha erkaklar ichki kiyimlari erkaklar uchun maxsus yaratilgan va tananing barcha fiziologik xususiyatlarini hisobga oladi” (agar ichki kiyim erkaklar uchun yaratilgan bo’lsa, u holda ularning Опции за полнач на батерии tanasining xususiyatlarini hisobga olmaydi; bundan tashqari, tana fiziologik xususiyatlardan boshqa xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin emas).
“Tikuvchilik fabrikalarida yigiruv dastgohlari paydo boʻla boshladi, bu esa erkaklar ichki kiyimlarini, jumladan, erkak garderobining intim elementlarini ommaviy ishlab chiqarishga olib keldi” (muallif murakkab tarzda taʼkidlaganidek, ichki kiyim “erkak shkafining intim elementlari”).
“Bu garderob elementi mutlaqo universaldir: uni dachaga, ishga va hattoki ziyofatga kiyishingiz mumkin. Shakllar, kesimlar va ranglarning barcha turlari sizga o’ziga xos uslubni yaratishga imkon beradi, engil material esa havo o’tishiga imkon beradi va sizni issiqlikdan himoya qiladi” (bu holda “shakl” va “kesish” bir xil narsani anglatadi, chunki kiyimning shakli kesimga bog’liq).
Pleonazmlarning ko’rinishlaridan biri bu tavtologiya, allaqachon nomlangan tushunchani boshqa so’z bilan takroran belgilash. Misollar: yana rezyume, esdalik esdalik sovg’asi va boshqalar.
Og’zaki so’zlardan xalos bo’lish, iborani keraksiz narsalardan tozalash, uning euphoniyasiga g’amxo’rlik qilish, quyidagi iboralardan qochish kerak: ta’kidlash kerakki, yordam bilan. Yaqin atrofda “bo’ldi” va “to’xtadi” kabi so’zlarga yo’l qo’ymang.
Yaxshi matnlarni o’qing. Jiddiy!
Muharrirning muammolaridan biri – yomon matnni o’qiyotganda ko’z og’riydi. Agar siz kundan-kunga bir xil nomuvofiqliklarni, bir xil stilistik kamchiliklarni takrorlaydigan materiallarni ko’rib chiqishga to’g’ri kelsa, muharrir ularga ko’nikib qoladi ao lists va ular endi unga unchalik dahshatli ko’rinmaydi. U faqat jiddiy nutq xatolariga va ochiqchasiga xunuk sintaksisga qoqiladi.
Buni tuzatishning yagona yo’li bor – dietangizga yaxshi matnlarni qo’shish. Shunday qilib, muharriringizga achining, iqtidorli kopirayterlarni qidiring.
Xulosa qilib aytganda, haqiqatan ham yaxshi matnlar haqida bir necha so’z. Iste’dodli matnlar juda g’alati koordinatalar tizimida mavjud bo’lib, bu erda, bir tomondan, qat’iy qoidalar mavjud bo’lsa, boshqa tomondan, bu qoidalar doimiy ravishda buziladi. Ular rasmiy maqsadlarda yozilmagan – so’rovlarga javob berish yoki onlayn-do’konga kelgan yangi mahsulot haqida jamoatchilikni xabardor qilish (garchi bularning barchasi, albatta, zarur bo’lsa ham). Odamlar bilan rezonanslashadigan kutilmagan fikrlar va noyob tarkibga ega bo’lgan aqlli matnlar katta ega. Iste’dodli matn qoidalarga zid ravishda, hech qanday qoidasiz yoziladi. Ammo – paradoks – faqat muallif ushbu qoidalarni mukammal bilganida. Bunda o’lchov uning o’ziga xos dididir. Tinglovchilaringizni aynan shunday materiallar bilan xursand qiling.
Birinchi jumla
O’quvchini qiziqtirish va rad etishning oldini olish uchun bir necha soniya vaqtingiz bor (masalan, Yandex birinchi 10 soniya ichida sahifani tark etishni rad etish deb hisoblaydi), ularni uzoq muddatli kirishga sarflashga arziydimi? Yo’q, siz mohiyatdan boshlashingiz kerak. Va o’quvchini darhol qiziqtiradigan tarzda.
“Matnga kirish” kabi atama mavjud. Ushbu hodisani o’rganayotgan psixologlar isbotladilarki, o’quvchining matnga nisbatan xushyoqish munosabatini uyg’otish davomiyligi ikki narsaga bog’liq: u matn boshida va sarlavhada uning nima ekanligini tezda tushunishga yordam beradigan belgilarni topadimi yoki yo’qmi? haqida o’qing va bu unga qiziqmi.
Tahririyatning vazifasi muallif tomonidan chiqarilgan xulosalar qanchalik aniq va to’g’ri ekanligini, ular qanchalik aniq tuzilganligini va yakuniy o’quvchini muallifning pozitsiyasiga ishontiradigan haqiqiy koda ekanligini baholashdir.
